Zapraszamy do lektury cyklu artykułów prawników Kancelarii Barta Litwiński Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów na temat niedawnych zmian w prawie konsumenckim.

25 grudnia 2014 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U. 2014 poz. 827). Choć nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę, oznacza to rewolucję dla przedsiębiorców zawierających umowy z konsumentami. Na przedsiębiorców czeka bowiem konieczność dostosowana swoich procedur zawierania i wykonywania umów z konsumentami do nowych wymagań.

Zakres wprowadzanych zmian jest bardzo szeroki i wynika w zasadniczej mierze z implementacji dyrektywy 2011/83/UE (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 2011 r., w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywęRady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady).

Głównym celem dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumentów – jak wskazano w pkt 2 jej preambuły – jest aktualizacja, usunięcie niepożądanych luk w prawie, a także uproszczenie przepisów dotyczących zawierania umów na odległość oraz poza lokalem przedsiębiorstwa, w szczególności poprzez zastąpienie dotychczas regulujących te materie dyrektyw (dyrektywy 85/577/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE) jednym aktem prawnym. Jedocześnie dyrektywa 2011/83/UE wprowadza drobne zmiany do dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej oraz dyrektywy o nieuczciwych postanowieniach umownych. Warto w tym miejscu podkreślić, iż pierwotnym założeniem legislacyjnym była reforma ośmiu dyrektyw konsumenckich. W związku z tym zwraca uwagę opór państw członkowskich przed wprowadzeniem reformy prawa konsumenckiego.

Komisarz Viviane Reding tak skomentowała wejście w życie wskazanej powyżej dyrektywy: Dla 500 milionów konsumentów w Europie jest to dobry dzień. Dzisiejsze przyjęcie nowej unijnej dyrektywy w sprawie praw konsumentów wzmocni prawa konsumentów. Praktyki internetowych oszustów, którzy zmuszają ludzi do płacenia za rzekomo nieodpłatne horoskopy lub przepisy, zostaną uznane za nielegalne. Nabywcy nie będą nieświadomie zmuszani do zakupu niechcianego ubezpieczenia podróżnego lub wynajmu samochodu przy okazji zakupu biletów online. Każdy będzie miał możliwość zwrotu towarów zakupionych na odległość – czy to przez Internet, pocztą czy też przez telefon – przez okres czternastu dni. Komisja Europejska zrobi wszystko, by zapewnić sprawne wykonanie nowych przepisów we wszystkich państwach członkowskich, tak aby europejscy konsumenci odczuwali większą pewność podczas dokonywania zakupów – czy to w Internecie, czy też poza nim.

O skali i doniosłości zmian świadczy także opublikowanie na stronach Internetowych Komisji Europejskiej poradnika dla przedsiębiorców omawiającego nowe przepisy - Guidance on the application of the Directive (dostępny pod: linkiem).

Zwrócenie uwagi, iż ustawa o prawach konsumenta ma jest implementacją dyrektywy 2011/83/UE ma znaczenie ze względu na dwie praktyczne kwestie:

1. możliwości jakie płynął dla polskich (ogólnie europejskich) przedsiębiorców z harmonizacji prawa konsumenckiego;

2. potrzebę interpretacji ustawy zgodnie z treścią i celem dyrektywy.

Odnosząc się do pierwszej z powyższych kwestii należy wskazać, iż dyrektywa 2011/83/UE ma charakter maksymalny, pozostawiając państwom członkowskim niewielki zakres swobody implementacyjnej. W związku z tym jej oddziaływanie na prawo państw członkowskich jest zbliżone do rozporządzenia unijnego. W praktyce prowadzi to do unifikacji prawa w różnych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Nie mniej, w odróżnieniu od rozporządzenia w relacjach horyzontalnych (przedsiębiorca – konsument) przepisy dyrektyw (w tym dyrektywy 2011/83/UE) nie mogą być bezpośrednio stosowane, co w praktyce oznacza, iż nie mogą stanowić podstawy prawnej konstruowania roszczeń. Podstawą roszczeń jest akt prawa krajowego – w Polsce ustawa o prawach konsumenta.

Uzasadnieniem – na które zwraca uwagę Komisja Europejska - powyższego podejścia regulacyjnego jest potrzeba zwiększenia zaufania konsumentów do zawierania umów z przedsiębiorcami z różnych krajów członkowskich. Jednocześnie chodzi o zmniejszenie kosztów (w tym np. obsługi prawnej), po stronie przedsiębiorców. Świadczy to o ścisłym związku pomiędzy dwoma celami regulacyjnymi: ochroną konsumenta i potrzebą rozwijania wspólnego (europejskiego) rynku, o czym zdają się zapominać organy (np. UOKiK) dokonujące interpretacji przepisów konsumenckich.

Praktyczną konsekwencją takie założenia jest np. to, iż polski przedsiębiorca będzie mógł wykorzystać uniwersalny wzór pouczenia o prawie do odstąpienia, który jest w zasadzie identyczny w każdym kraju członkowskim (oczywiście przy uwzględnieniu obowiązku przełożenia go na odpowiedni język).

Odnosząc się do drugiej – ze wskazanych powyżej – kwestii, należy zwrócić uwagę, iż organy państw członkowskich mają obowiązek wykładni przepisów w zgodzie z treścią i celem dyrektyw. Sąd, stosując prawo krajowe, ma obowiązek interpretować je w miarę możliwości w świetle brzmienia i celów dyrektywy, dążąc do osiągnięcia zakładanego w niej rezultatu, zgodnie z art. 288 akapit trzeci Traktatu o Funkcjonowaniu UE.. Jak się wskazuje w orzecznictwie polskich sądów (np. wyrok z dnia 21 maja 2013 r. Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, sygn. akt I FSK 428/2013), taki obowiązek "prounijnej" wykładni prawa krajowego jest uważany przez TSUE za jeden z istotnych obowiązków państw członkowskich. Podkreśla się, iż z orzecznictwa TSUE wynika, że wszelkie instytucje państw członkowskich, w tym sądy, mają obowiązek współdziałać dla osiągnięcia celów wspólnotowych. Dla sądów oznacza to obowiązek interpretowania prawa krajowego w świetle tekstu oraz celu dyrektywy, aby zapewnić normom wspólnotowym moc wiążącą w prawie krajowym. Sąd krajowy powinien bowiem zapewnić dyrektywie pośrednie obowiązywanie, poprzez interpretację prawa krajowego zgodnie z treścią dyrektywy.

Ustawa o prawach konsumenta dotyczy przede wszystkim umów zawieranych na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa, regulując bardzo szczegółowo obowiązki informacyjne względem konsumentów a także konsumenckie prawo odstąpienia od umowy. W tym zakresie ustawa o prawach konsumenta uchyliła i zastąpiła ustawę o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny z dnia 2 marca 2000 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 22, poz. 271). Ustawa o prawach konsumenta zawiera także regulacje dotyczące umów o usługi finansowe zawierane na odległość (w tym kredytu konsumenckiego). Tej kategorii umów dotyczyć będzie wyłącznie rozdział I oraz V. To ograniczenie jest o tyle istotne, iż np. przepis określający szczególne wymogi względem umów zawieranych przez telefon (art. 20 ustawy o prawach konsumenta) nie będzie miał zastosowania do umów o usługi finansowe.

Należy zwrócić uwagę, iż ustawa o prawach konsumenta – w odróżnieniu od przywołanej powyżej ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów – określa także obowiązki informacyjne (ale już nie prawo do odstąpienia od umowy) również w odniesieniu do umów zawieranych w sposób „tradycyjny” – tj. innych niż na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa.

To jednak nie koniec zmian. Oprócz implementacji dyrektywy 2011/83/UE, ustawa o prawach konsumenta wdraża do prawa polskiego po raz kolejny dyrektywę 1999/44/WE o sprzedaży konsumenckiej. W tym zakresie uchylone zostały przepisy ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego. Regulacja tej materii znalazła się w kodeksie cywilnym. W ten sposób przestały obowiązywać krytykowane – bo de facto osłabiające pozycję konsumenta w stosunku do ogólnego reżymu odpowiedzialności – przepisy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową.

Zakres zmian jest więc bardzo szeroki. Najważniejsze z nich jednak dotyczyć będą kontraktowania na odległość, w szczególności przez telefon oraz Internet. Należy zwrócić także uwagę na wprowadzenie do prawa telekomunikacyjnego (nie tylko w odniesieniu do konsumentów) rozwiązania zgodnie z którym: „Zakazane jest używanie telekomunikacyjnych urządzeń końcowych i automatycznych systemów wywołujących dla celów marketingu bezpośredniego, chyba że abonent lub użytkownik końcowy uprzednio wyraził na to zgodę” (art. 172 ustawy prawo telekomunikacyjne).

Sumując powyższe ogólne uwagi dotyczące zakresu zmian wprowadzonych przez wejście w życie ustawy o prawach konsumenta, należy wskazać, iż nowe prawo konsumenckie powtarza dwa tradycyjne instrumenty ochrony konsumenta, tj. prawo odstąpienia od umowy bez podawania przyczyn oraz obowiązki informacyjne (znacząco poszerzone). W tym kontekście warto pamiętać, że wejście w życie nowych przepisów nie zwolniło przedsiębiorców z wypełniania obowiązków informacyjnych wynikających z innych ustaw, w szczególności o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Uderzająca jest także ilość nowych oświadczeń (woli lub wiedzy) które będzie składać konsument w procesie zawierania umowy (np. w przypadku handlu elektronicznego wyraźne przyjęcie do wiadomości, że zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty).

Dla wielu przedsiębiorców dostosowanie się do nowych wymogów może okazać się bardzo trudne, a czasem wręcz nieopłacalne. Z punktu widzenia konsumentów, niektóre rozwiązania mogą okazać się co najmniej niezrozumiałe, wywołując podobną irytację jak wprowadzone nie tak dawno obowiązki dotyczące plików cookies.

(Mirosław Gumularz, radca prawny, dr Paweł Litwiński, adwokat, Barta Litwiński Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów, sp. p.)